Автор: tatpolit

YULAY ŞAMİLOĞLU: “kalan hayatimda kazan’a belki daha hiç gidemeyeceğim”

Rusya’nın Ukrayna’ya karşı bir seneden fazla süren savaşı Tatarların şimdiki halini ve geleceğini direkt etkiledi. Eğer Rusya’nın iç siyasi durumu değişmezse Tatar dünyası XX asırdaki gibi yeniden Demir Perde zamanına dönebilir, diye sanıyor Wisconsin Üniversitesinin şerefli profesörü, şimdiki zamanda Kazakistan’nın Nursultan Nazarbayev adındaki Üniversite profesörü, ABD vatandaşı ve Tatar bilim adamı Yulay Şamiloğlu.
Azatlık’ta yaptığı konuşmada Kazan’a gitmeyi düşünmediğini, Tataristan’ın istiklal yolundan hareket etmediğini, tam tersi Cumhuriyet’in resmi insanlarının köle halinde yönetmeleri hakkında söyledi. Onun söylediklerine göre Tatarlar arasında liderler görünmüyor. Şu sebeple Rusya dağıldığı zaman Tataristan ülkeden en son ayrılacak.Yulay Bey’in cevaplarında hem pesimist fikirler hem de müstakil devlet düşüncesine umut bağladığı da hissedildi.

— Siz eskiden Tataristan’ın bilim adamlarıyla sıkı bağlantıdaydınız. Bu savaş ilişkilerinizi değiştirdi mi? Kazan’ın bilim adamlarıyla görüşüyor musunuz?

— Ben bugüne kadar savaş sebebiyle Tataristan’ın âlimleriyle bağlantılarımı kesiyorum demedim, çünkü bu benim de onların da savaşı değil. Mümkün olduğu kadar ben onlarla bağlantıda kalıyorum. Başka bir mesele – eskiden sık ilişkilerde olduğum âlimleri şimdi ben aramaya korkuyorum. Kendim hakkında düşünmüyorum, onları düşünüyorum. Onlara türlü zorluklar çıkarmamak için onları aramamaya çalışıyorum. Bu benim için ağır bir durum. Telefonla ve WhatsApp’la bile onlarla güvenli bir şekilde konuşabileceğime inanmıyorum. O şifrelenmiş olsa da kuvvet kurumlarının onları açabilecek uygulamaları var gibi.

— Kendiniz Kazan’a gitmeyi düşünüyor musunuz?

— Bu savaş bitene kadar ve Rusya ve Amerika’nın araları düzelmedikçe Kazan’a daha bir kere adım atabileceğimi düşünmüyorum. Ben basketbolcu da, gazeteci de değilim. Ben – âlimim. Tataristan’ın Bilimler Akademisi üyesi olmama rağmen, Kazan’a gitmeye, konuşma yapmaya davet etseler bile, bunun güvenli olabileceğine inanmıyorum. Orada FSB beni tutuklayabilir, o zaman benimle, ailemle ve işimle ne olacak? Böyle sıkıntılara gerek yok. En iyisi — hiç kimsenin başı ağrımasın.
Son sefer Kazan’a pandemi zamanında sanki gittim. Ben Kazakistana taşındığımdan beri Tataristan’a senede 1-2 sefer gidiyordum. Şimdi Kazan’daki konferanslara Zoom üzerinden katılıyorum, yazılarımı gönderiyorum. Kazan’daki dostlarım, meslektaşlarım, Tatar Kongresi — düşmanlarım değiller. Tataristan’ın yöneticilerinin siyaseti hakkında bir şey söylemek istemiyorum. Onları da anlıyorum ama çok şeyleri de kabul edemiyorum.

— Bu savaş, ona bağlı kriz uzun sürse, senelerce devam etse…

— Bana Kazan’a 1989 senesinde gitmek nasip oldu. Şimdi hayatımda Kazan’a bir daha hiç gidemeyebilirim. Rusya’da siyasi durum değişmezse benim Tataristan’a daha gitmem mümkün değil. Belki durum değişir. Ben buna hazırım. Çin’i görmeyi çok isterim, ama Uygur, Tatar ve başka halklara yönelik baskı ve zulümden sonra oraya gitmem benim için merak konusu değil. Çin’e gitsem benim için tehlikeli olabilir diye düşünüyorum. Eğer Rusya’ya gitsem tutuklanabileceğim ihtimali bulunmaktadır. Hükümetler arasındaki herhangi bir çatışmaya sebebiyet vermeme ne gerek var?

— Tataristan topraklarıyla vedalaşmanızı ruhsal taraftan nasıl karşıladınız?

— Ben New York’ta doğup büyüyen bir Tatarım. Babam – Başkortostan’ın Çakmağış ilçesinden, annem Mançurya’da büyümüş, onun ailesi – Penza tarafından. Âlim ve tatar insanı olarak ben kendimi Kazan, Tataristan toprağına bağlı biri olarak görüyorum ve o toprak halkının, âlimlerinin bir vekili olarak hissediyorum. Onların kaygılarına ortak oluyorum. Tataristan’a gitmeme kararım benim için kolay bir karar değil. Ama birisi çantama bir şey yerleştirse, sen ajansın, sen uyuşturucu kullanıyorsun dese… Bu bana gerek değil. Son günlerde The Wall Street Journal medyası gazetecisini tutukladılar. Ben dışarıda kalıp daha faydalı işler yapabiliyorum.

— Savaş başladıktan sonra Tataristan’la işbirliği azaldı mı?

— Şimdi de işbirliği içindeyiz, konferanslara katılıyorum, makalelerimi gönderiyorum. İşbirliğimiz kesilmedi ve kesilmez de diye düşünüyorum. Zamanım az olmasına rağmen ortak çalışmalarımızı devam ettirmeye çalışıyorum. Başka hiç kimse hakkında bişey diyemiyorum. Sadece bir örnek getirebilirim, Finlandiya’dan Tatar olmayan bir âlim Tarih enstitüsünün Mirkasim Osmanov adındaki Altın Ordu’yu öğrenen Merkezi ile işbirliğini kesti. O bunu savaştan dolayı yaptı. Kendim de işbirliğimizi para için değil, Tatar tarihine hizmet etmek için sürdürüyorum. Ben bağlantılarımı kesmiyorum, belki de gelecekte kesmek zorunda kalırım, ama böyle bir durumu göz önüme getiremiyorum.

— Tataristan’da fenle ne olacak? Rusya’da tarih derslikleri değiştiriliyor, militarizm, ideoloji ekleniyor. Moskova’dan Tatar tarihine baskı yapılıyor gibi. Medyada, makalelerde Tatarların asırlar boyunca Rusya devletine hizmet ettikleri hakkında hep altını çizip duruyorlar.

— Ben bunları ilk sefer duyuyorum. Ama hiç birisi benim için beklenmeyen durum ve şok edebilecek haber değiller. Bugün Rusya’da korkunç değişimler oluyor. Ben makaleler, derslikler hakkında bilmiyorum. Benim duyduklarıma göre, şimdi fen dergilerinde siyasi ve ideolojik şeyler yer alıyorlar. Bu da bir üzüntülü durum. Ben bunu ciddi bir şekilde kabul edemiyorum. Bu ideolojik kampanyanın ne kadar devam edebileceği belirsiz. Yarın Rusya savaşta yenilse ve dağılsa bu kampanya sona erer.

— Savaş sırasında Moskova Tataristan’a baskısını arttırdı – “President” isminden vazgeçmeye ve Anayasasını değiştirmeye zorladı. Siz bunu dışarıdan bakarak nasıl değerlendiriyorsunız?

— Bunların hepsi bir facia. Bu duruma şaşırdım. Bu soruya iki taraftan bakabiliriz. Birincisi – sabretmek lazım. Tatarlar kaç yüzyıldır sabrettiler. Bir tarihçi olarak belki 20 sene veya 100 sene sonra başka türlü olur demek mümkündür. Umutsuz olan şeytandır.

İkinci taraftan, Ayaz İshaki’nin “İki yüz sene sonra kriz” eserini aklımızda tutsak, yüz yıl geçtiğini görebiliriz. Daha yüz sene sonra Tatar dili ne durumda olur, Tatar medeniyeti, edebiyatı, genellikle Tatarların hali ne olur – söyleyemiyoruz. Bugün ki yapıldığı baskılar şunu gösteriyor – Rusya üniter bir devleti ve orada sadece Rus dili bilen halkı oluşturmaya çalışıyor. Ben buna çok karşıyım. Bunu onlar yapabilirler mi – söyleyemiyorum, lakin bunun için büyük adımlar atılıyor. Tatarların ana dili benim için çok değerli. Bugünkü siyaset dünyadaki ilerici liberal ideolojiye karşı bir adım olarak nitelendirilir. Avrupa’da az sayılı halkların dillerine önem veriliyorsa, Rusya’da – tam tersi yapılıyor ve dilleri yok etmeye çalışılıyor.

— Tatarlar’a sadece sabretmek ve iyisini ummak mı kalıyor? Tataristan gerçekten mücadele edemiyor mu?

-Bize sabretmekten başka bir çare mi var? Ben bir ABD akademisyeni olarak dil için çekirdek ve ayrı cins kaldığında onu yeniden güçlendirilebildiğini biliyorum. Benim göz önümde onun misalleri var. XIX asırda İbrani dili bir ölü dildi. Onu İsrail ülkesi yeniden canlandırdı. Tatar dilini canlandırmak için ne yapılması gerekiyor? Birincisi – Kazan’da Rus dili kullanım alanının daraltılması ve Tatar dili alanının ise
genişletilmesi gerekiyor. Tatar dilinin şan-şöhretin arttırılması mühimdir. İşe girdiğinde Tatar dili bilmesini zorunlu şart olarak koyulması gerekiyor. Bugün Rusya’nın siyaseti tam tersi, o yüzden Tatar dili dersleri ihtiyari dereceye düşürüldü ve sadece 2 saat kaldı. Bu bir facia. Böyle devam ederse 1-2 kuşak sonra Rusya’da Tatar dili son dillerden biri olacak. Yöneticiler bunu söyleyemiyorlar. Bence, onlar içindeki kendi fikirlerini söyleseler, işlerinden atılacaklar ve hapise girecekler.


— Pek çok gençler, onun içinde Tatarlar ve milli aktivistler de dahil, Rusyadan gitmek zorunda kaldılar. Bu muhacirler XX asır başındakileri hatırlatıyor mu?

— Böyle muhacirler XIX asırda da pek çok oldular. Kırım Tatarları, Çerkezler Osmanlı İmparatorluğuna sığındı. Gitmeyenlerin birçoğu imha edildi. İkinci Dünya Savaşı sırasında pek çok kişi Sovyetler Birliğinden kaçıp gitti. Onların arasında benim babam da vardı. Böyle bir durum Rusya ve Tatar halkı için çok büyük entelektüel birikim kaybı olarak nitelendiriliyor. Bu nasıl dönüştürülebilir, bilmiyorum. Benim sadece tek fikrim var.

Biz, Nazarbayev Üniversitesinde Türkoloji programını açıyoruz. Benim niyetim – Tatar feninin veya Türki filolojisinin çekirdeğini saklamaktır. Gelecekte bizim öğretmenlerimiz Kazan’a dönseler yeni program açabilsinler diyorum. Lakin Tataristan’da Tatar öğretmenleri kalmazsa, müstakil devlet olmazsa, o zaman onun canlandırılması pek zor olacak. Bu duruma hazır olunması gerekir.

— Rusyanın başlattığı Ukrayna’daki savaş Tatar dünyasını ikiye böldü. Geçen sene Tatar Kongresi Kurulltayının savaşı destekleme kararı Tatarlar’ın dünyadaki namını da, yabancı ülkelerdeki Tatarlar’la ilişkileri de etkiledi. Dışarıdaki Tatarlar’ın bir kısmı Kazan’a, Tataristan’a gitmekten vazgeçiyor. Bu durum Tatar dünyasını yine Demir Perde devri gibi bir duruma sürüklemiyor mu? Yani Rusya’daki Tatarlar kendi hayatlarıyla meşgul, dışarıdakiler – kendi hayalleriyle yaşıyorlar.

-Şimdiki yol o tarafa gösteriyor. Finlandiya’dan, Türkiye’den, ABD’den, Avrupa’dan Tatarlar Rusya’ya, Tataristan’a 20-30 sene gitmeseler, bu Demir Perde devrine dönmek gibi olacak. Ben niçin Kazan’a gitmeye korkuyorum? Beni orada tutuklayabilirler, çünkü bize ajan olarak bakacaklar. Demir Perde olması mümkündür. Şimdi onun yumuşak usulü kullanılıyor.

— ABD analisti Paul Goble, “eğer Rusya’da demokrasi olsaydı, oradan ayrılıp çıkma meselesi kendi kendinden çözülürdü”, diye sanıyor. Savaş sonrası Rusya’nın geleceği, onun dağılabileceği hakkında ne düşünüyorsunuz?

-Ben Paul Goble gibi düşünemiyorum. O çok ilginç fikirler söylüyor. Temel mesele – 5-10 sene sonra Rusya bir üniter devlet olarak kalacak mı, kalmayacak mı? Benim bunun hakkında bir tahminim yok. Rusya’nın amelleri, başlatılan savaşları ülkenin geleceğini belirsiz hale koyuyor. Rusya kendi elleriyle ülkeyi bölmeye yol açtı. Uzak Doğu, Ural ayrılırlar mı? Tatarlar ise buna en son olarak katılırlardır.

— Niçin Tataristan en son olarak ayrılıp çıkacak?

-Paul Goble her zaman Yekaterinburg, Uzak Doğu ilk olarak ayrılıp çıkacaklar, diye konuşuyor. Gerçekten de, Tatarlar liderlik göstermiyorlar. Onlar imparatorluğa çok alışmışlar, orada onların kendi yerleri var. Yerlerini ve sermayelerini kaybetmemek için böyle durumda kalmaya hazırlar.

Ama şunu da söylemek gerekir, bence Tataristan yöneticileri övülebilecek ve onaylanabilecek siyaset yapmıyorlar. Ben — köle değilim. Herhalde, diasporada yaşayan Tatarlar kendilerini köle olarak hissetmiyorlar. Açık ve net söylüyorum, Tataristan’daki yöneticiler kendilerini köle olarak hissediyorlar. Onlar için Rusya’nın bir parçası olarak kalmaları mühimdir. Herhangi birisi biz köle değiliz, biz ayrılacağız dese, o kişi hayatta kalmaz veya aşırıcı olarak ilan edilerek tutuklanır. Ben, kahraman ve milliyetçi olarak Tatarların hak ve hukuklarını savunan kişiyi görmüyorum. Elbette, Fevziye Bayramova hariç.

— Rusya dışlanmış ve kapalı bir üniter devlet olarak kalsa, gelecekte artacak siyasal baskı milletleri nasıl etkileyebilir?

— Bu açık açık milletleri yok etme ve Ruslaştırma siyaseti. Onların dillerini, bağımsızlığını ve okullarını yok ediyorlar. Hem bir kere, 35 yaşında roman yazabilecek bir kişisi olmayan bir millet, nasıl bir millet ki? Ben sadece Tatarlar hakkında konuşmuyorum. Bu Rusya’nın Ruslaştırma siyaseti. Ben buna çok karşıyım ve böyle siyasetin büyük düşmanıyım. Ama Astana’da, Türkiye’de, Chicago’da oturup — bir şey yapamıyorum.

— Putin’i sık sık canice tarihi karakterle kıyaslıyorlar. Sizce Tataristan Başkanı Minnihanov hangi tarihi karaktere benziyor?

— Putin’in yolu Hitler’in yoluna benziyor. Putin’in geleceği Hitler’in sığınaktaki hayatı gibi olur mu? Bu abartılı bir konuşma mı, değil mi – ama onun başarıya ulaşabilecek bir yoldan gitmesini hiç hayal edemiyorum. O savaşı kaybeder ve şimdiki şerefli durumunda kalmaz diye düşünüyorum.

Bizim yöneticilerimize geldiğimizde, kendi Tararlarımızı kötülemek istemiyorum. Biz çok zavallılarız, biçareleriz. Onlara hiç bir saygım-hürmetim kalmadı. Tataristan yöneticilerini isimlendirmek için XVI asırı hatırlamak lazım. O zamanki kullanılan sözleri şimdi seslendirmeye istemiyorum.

Ben Altın Ordu ve ondan sonraki devrin tarihçisi olarak konuşuyorum. Kazan hanlığında Şirin’ler ve başka kabileler olsun, onlar hep hanı sattılar. Bu milli facia. Öyle sözleri kullanmıyorum. O zamanki milli düşünce şimdikinin aynısı değil. Onlar kendi menfaatlerini düşünmüşler, Tatar halkının milliyetçisi olamamışlar, geleceği düşünmemişler. Bugünkü yöneticiler Tatar halkını saklayıp kalmak için ne yaptılar? Bu soruyu sormak lazım. Maalesef, cevabı tatmin edici değil.

— XVI asır dediğinde Şah Aliler akla geliyor.

— O sözleri kullanmamaya çalışıyorum. Ben milli tarihçi değilim. Ooo, onların milli kahramanları, millete ihanet eden kişiler hakkında konuştuğum gibi konuşmuyorum. Bu benin kullandığım usul değil.

Rusya savaşı kazanırsa, üniter devlet olarak kalırsa, Tatarların umudu kalmayacak. Rusya üniter devlet olarak kalmazsa, onun yerine kaç devlet oluşur? İki mi, üç mü, beş mi, on mu, yirmi mi? O zaman Tatar dili saklanıp kalabilir. Başka mesele – Rusya dağılırsa, İdil-Ural devleti inşa edilirse, oraya pek çok Fin Ugor halkları girecek. Onların ortak dili hangisi olacak? Tatar dilinin yeri ne olacak? Bu problem hakkında birisi düşünüyor mu, burada hangi mantık var – bilmiyorum.

kaynak: Azatlıq radio

Глобальные проекты и модели национального строительства в тюркском мире

На Ютуб-канале «Новости с Кавказа» с Русланом Айсиным о важнейшей теме соотношения глобальных интеграционных проектов и процесса строительства национальных государств в тюркском мире. Хотя многое из сказанного работает не только по отношению к тюркам.

Как Москва грабит Татарстан | Мәскәү Татарстанны ничек талый

Стрим руководителя двжения «ТатПолит», политолога Руслана Айсина. Монолог туры эфирда барды.

Сamilerde Putin için ölmeye ve sivilleri öldürmeye çağiriyorlar

Moskova’da Cuma namazı sonrası Cami çıkışında böyle tuhaf broşürler dağıtıyorlar. Onlar Müslümanları toplayıp Putin rejimi safında Ukraynalıları öldürmeye savaşa gitmeye çağırıyorlar. Bu da çok ilginç bir an. Bunlar, tabii ki, bizim müftülerimizin izinlerini alarak sivilleri öldürmeye çağırıyorlar. Bununla birlikte hepsi bunları İslam şeriatı kurallarına temellendirerek yapıyorlar. Ama bir kere cami inşa edilmesi gerekiyorsa, Müslümanların çıkarlarıyla ilgilenmek gerekiyorsa ve onların en temel anayasal haklarını yerine getirilmek gerekiyorsa, burada iktidar hemen çekiliyor, burada onlar hemen yok oluyorlar. Aslında yok olup giden bir devlet oluyor. Müslümanları 15-20 sene hapislere atıyorlar, onları terörizmle, aşırıcılıkla suçluyorlar, onların ceplerine gizli bir şekilde silah, yasaklanan literatür, uyuşturucular vb. yerleştiriyorlar. Şimdi burada, farkındaysanız, devlet ortada yok oluyor.

Измайлов и Исхаков уничтожают доводы сибирских сепаратистов, раскалывающих татар

Казанские историки Искандер Измайлов и Дамир Исхаков обсуждают недавнюю дискуссию, случившуюся в Институте языкознания РАН. Во время этой дискуссии сибирскотатарским этносепаратистам Гульсифе Бакиевой и Юрию Квашнину была дана научная трибуна, с которой они озвучили ряд татарофобских тезисов. Дискуссия завершилась тем, что Институт языкознания РАН официально признал диалект татарского языка татар Сибири отдельным сибирскотатарским языком. Тем самым произошло откалывание от татарского литературного языка сибирского(восточного) диалекта. Вместе с этим заделана основа для последующего конструирования отдельного от татарской нации этноса сибирских татар. Искандер Измайлов обращает внимание, что случившаяся дискуссия в Институте языкознания РАН получилась крайне далёкой от стандартов и рамок строго академической дискуссии. О филологии и диалектологической проблематике языка/диалекта сибирских татар говорил только казанский филолог Олег Хисамов. В то время как другие участники дискуссии сконцентрировались на этническом самосознании татар Сибирии и на политизированных выкриках. Дамир Исхаков определил идеологию антитатарского этносепаратизма, которую реализует определенные псевдоэкспертные сообщества. В целом, в отношении татарской нации, против её целостности идеологическую работу ведут некоторые сибирскотатарские, ногайские и башкиркие этноактивисты. Все их последние дела Дамиру Исхакову известны и раскрыты.

Юлай Шамилоглы: «Бу гомеремдә Казанга башка бара алмавым да ихтимал»

Русиянең Украинага каршы бер елдан артык дәвам итүче сугышы татарның бүгенге хәленә һәм киләчәгенә турыдан-туры йогынты ясады. Русиядә эчке сәяси вазгыять үзгәрмәсә, татар дөньясы ХХ гасырдагы сыман кабат тимер пәрдә вакытына кайтуы ихтимал, дип саный Висконсин университетының мәртәбәле профессоры, хәзерге вакытта Казакъстанның Нурсолтан Назарбаев исемендәге университеты профессоры, АКШ ватандашы һәм татар галиме Юлай Шамилоглы.

Азатлыкка биргән әңгәмәсендә ул Казанга барырга җыенмавы, Татарстанның мөстәкыйльлек юлында хәрәкәт итмәве, киресенчә, республика рәсмиләренең кол хәлендә идарә итүе турында сөйләде. Аның әйтүенчә, татарлар арасында юлбашчылар күренми. Шул сәбәпле, Русия таркалган очракта да, Татарстан илдән иң соңгы аерылачак.

Юлай әфәнденең җавапларында пессимистик фикерләр дә, шул ук вакытта мөстәкыйль дәүләт кебек идеягә өмет багълавы да сизелде.

«Мин еш аралашкан кайбер галимнәргә шалтыратырга куркам, бу аларга куркыныч тудыра»

— Сез электән Татарстан галимнәре белән тыгыз элемтәдә тордыгыз. Бу сугыш мөнәсәбәтләрне үзгәрттеме? Казан галимнәре белән аралашасызмы?

— Мин бүгенгә кадәр сугыш сәбәпле Татарстандагы галимнәр белән элемтәмне өзәм дип әйтмәдем, чөнки бу минем һәм аларның сугышы түгел. Мөмкин булган кадәр мин алар белән элемтәдә торам. Икенче мәсьәлә — мин еш аралашкан кайбер галимнәргә хәзер шалтыратырга куркам. Үзем турында уйламыйм, алар турында уйлыйм. Аларга куркыныч һәм төрле чикләр тудырмас өчен шалтыратмыйм. Бу минем өчен бик авыр хәл. Андагы мәсләктәшләр белән дуслыгым бар. Телефон һәм хәтта WhatsApp аркылы имин сөйләшеп булуына ышанычым юк. Ул шифраланган булса да, куәт оешмаларының аларны ачучы програмнары бар шикелле.

— Үзегез Казанга барырга җыенасызмы?

— Бу сугыш беткәнче һәм Русия белән Американың мөнәсәбәте яхшырганчы Казанга тагын бер кат аяк атларга уйламыйм. Мин баскетболчы да, журналист та түгел. Мин — галим. Татарстан фәннәр академиясенең әгъзасы булуыма карамастан, Казанга барырга, чыгыш ясарга чакырсалар да, моның имин булуына ышанычым юк. Анда ФСБ кулга алмасмы, әгәр сак астына алынсам, миңа, гаиләмә, эшемә нәрсә була? Мондый борчулар кирәкми. Иң яхшысы — һичкемнең дә башы авыртмасын.

Соңгы тапкыр Казанда пандемия вакытында булдым кебек. Мин Казакъстанга күчкәннән соң елга бер-ике тапкыр Татарстанга бара идем. Хәзер Казанда оештырылган конференцияләрдә Zoom аша катнашам, язмаларымны җибәрәм. Казандагы дуслар, мәсләктәшләр, Татар конгрессы минем дошманым түгел. Татарстан түрәләренең сәясәте турында берни әйтергә теләмим. Аларны да аңлыйм, ләкин күп нәрсәне кабул итә дә алмыйм.

— Бу сугыш, аның бәйле кризис озакка сузылса, дистә еллар дәвам итсә…

— Миңа 1989 елда Казанга беренче тапкыр барырга насыйп булды. Хәзер бу гомеремдә Казанга башка бара алмавым да ихтимал. Русиядәге сәяси вазгыять үзгәрмәсә, минем Татарстанга тагын бара алуым мөмкин түгел. Бәлки вазгыять үзгәрер дә. Мин моңа әзермен. Кытайны бик күрергә теләр идем, әмма уйгыр, татар һәм башка халыкларның репрессиясеннән соң анда бару минем өчен кызык түгел. Кытайга барсам, миңа куркыныч янар дип уйламыйм. Әгәр дә Русиягә китсәм, сак астына алулары ихтимал. Хөкүмәтләр арасында ниндидер низаг өчен сәбәп булу миңа нигә кирәк?

— Татарстан җире белән саубуллашуны рухи яктан ничек кабул иттегез?

Галим һәм татар кешесе буларак мин үземне Казан, Татарстан туфрагына бәйле кеше дип күрәм

— Мин Нью-Йоркта туып үскән бер татар кешесе. Әтием — Башкортстанның Чакмагыш районыннан, әнием Манҗуриядә үскән, аның гаиләсе — Пенза ягыннан. Галим һәм татар кешесе буларак мин үземне Казан, Татарстан туфрагына бәйле кеше дип күрәм, ул җирдәге халыкның, галимнәренең бер вәкиле дип тоям. Аларның кайгыларын уртаклашам. Татарстанга бара алмау минем өчен уңай карар түгел. Әмма берәрсе чемоданга нидер куйса, син шпион, син наркотик кулланасың дисә… Бу миңа кирәк түгел. Соңгы көннәрдә дә The Wall Street Journal медиасы журналистын тоткарладылар. Мин читтә калып тагы да файдалы эшләр эшли алам.

— Сугыштан соң Татарстан белән хезмәттәшлек кимедеме?

— Әле дә хезмәттәшлек итәм, конференцияләрдә катнашам, мәкаләләр җибәрәм. Хезмәттәшлек туктамады һәм туктамас та дип уйлыйм. Вакыт тыгыз булса да, уртак эшчәнлек алып барырга тырышам. Мин башкалар хакында әйтә алмыйм. Бер генә мисал, Финляндиядә яшәүче татар булмаган бер галим Тарих институтының Миркасыйм Госманов исемендәге Алтын Урданы өйрәнү үзәге белән хезмәттәшлеген өзде. Ул моны сугыш сәбәпле эшләде. Үзем хезмәттәшлекне акча өчен түгел, татар тарихына хезмәт итәр өчен алып барам. Мин элемтәмне өзмим, бәлки киләчәктә өзәргә мәҗбүр булырмын, әмма бу хәлне күз алдына китерә алмыйм.

— Татарстанда фән белән нәрсә булыр? Русиядә тарих дәреслекләре үзгәртелә, милитаризм, идеология өстәлә. Татар тарихына Мәскәүдән басым бара кебек. Медиада, публицистикада татарларның гасырлар дәвамында Русия дәүләтенә хезмәт итүе ассызыкланып тора.

— Мин боларның барысын да беренче тапкыр ишетәм. Әмма берсе дә минем өчен көтелмәгән хәл, шокка куйган яңалык түгел. Бүген Русиядә котычкыч хәлләр бара. Мин публицистика, дәреслекләр турында белмим. Минем ишетүемчә, хәзер фәнни журналларга сәяси, идеологик материаллар төшә. Бу бик кызганыч хәл. Мин моны җитди кабул итә алмыйм. Бу идеологик кампания күпме дәвам итәр — билгесез. Русия иртәгә сугышта җиңелсә һәм таркалса, бу кампания бетәр.

«Тимер пәрдә урнашуга таба бара»

— Сугыш вакытында Мәскәү Татарстанга басымны көчәйтте — президент атамасыннан баш тартырга һәм Конституциясен үзгәртергә мәҗбүр итте. Сез моны читтән карап ничек бәяләдегез?

— Боларның һәммәсе фаҗига. Бу хәлгә шаккатам. Әлеге сорауны ике яклап карарга була. Беренчесе — түзәргә. Татарлар инде ничәмә йөз ел түзеп килгән. Тарихчы буларак бәлки 20 елдан, яки 100 елдан соң башкача булыр дип әйтергә мөмкин. Өметсез шайтандыр.

Икенче яктан, Гаяз Исхакыйның «Ике йөз елдан соң инкыйраз» дигән әсәрен истә тотсак, йөз ел үткәнен күрергә була. Тагын йөз елдан татар теле нинди хәлдә булыр, татар мәдәнияте, әдәбияты, гомумән, татарларның хәле нинди булыр — әйтеп булмый. Бүгенге көндә алып барылган басым шуны күрсәтә, Русия унитар бер дәүләтне һәм анда бары тик урысча гына белгән халыкны булдырырга тырыша. Мин моңа бик каршымын. Моны булдыра алырлармы — әйтә алмыйм, ләкин моның өчен зур адымнар ясала. Татарларның ана теле минем өчен бик кадерле. Бүгенге сәясәт дөньядагы прогрессив либераль идеологиягә каршы бер адым булып тора. Европада аз санлы халыкларның телләренә әһәмият бирелсә, Русиядә — капма-каршысы эшләнә һәм телләрне бетерергә тырышлык куела.

— Татарга түзәргә һәм яхшыга өметләнергә генә каламы? Татарстан чыннан да көрәшә алмыймы?

— Безгә түзүдән башка чара бармы? Мин АКШ академигы буларак, тел өчен ядрә һәм аерым токым калганда аны яңадан көчләндерергә була дип беләм. Минем күз алдында аның мисаллары булды. XIX гасырда иврит теле үле тел иде. Аны Израил мәмләкәте яңадан җанландырды. Татар телен җанландырыр өчен нәрсә эшләргә кирәк? Беренчедән, Казанда урыс телен куллану аланын тарайту, татар теленең аланын исә киңәйтү кирәк. Татар теленең абруен арттыру мөһим. Эшкә урнашканда татар телен белү мәҗбүри шарт итеп кую кирәк.

Болай дәвам итсә, бер-ике буыннан соң татар теле Русиядә соңгы телләрнең берсе булып калачак. 

Бүген Русиянең сәясәте башка, шунлыктан татар теле дәресләре факультатив дәрәҗәгә төшерелде, ике сәгатькә калды. Бу фаҗига. Болай дәвам итсә, бер-ике буыннан соң татар теле Русиядә соңгы телләрнең берсе булып калачак. Түрәләр моны әйтә алмый. Минемчә, алар эчендәгесен әйтсә, эштән алыначак, төрмәгә утыртылачак.

— Русиядән бик күп яшьләр, шул исәптән татарлар, милли активистлар читкә китәргә мәҗбүр булды. Бу мөһаҗирлек ХХ гасыр башын хәтерләтәме?

— Мондый мөһаҗирлек XIX гасырда да бик күп булды. Кырымтатарлар, чиркәсләр Госманлы империясенә китте. Калганнары кырылып калды. Икенче дөнья сугышы вакытында бик күп кеше Советлар берлегеннән качып китте. Алар арасында минем әтием дә булды. Бу хәл Русия һәм татар халкы өчен зур интеллектуаль капиталны югалту санала. Аны ничек кайтарырга була — белмим. Миндә бер генә уй бар.

Без Назарбаев университетында тюркология програмын ачабыз. Минем ниятем — татар фәненең яисә төрки филологиясенең бер ядрәсен саклап калу. Киләчәктә бездәге укытучылар Казанга кайтса, яңа програм ача алсыннар иде дип әйтәм. Шулай да Татарстанда татар укытучылары калмаса, мөстәкыйль дәүләт булмаса, ул вакытта аны җанландыру бик авыр булачак. Бу хәлләргә әзер булырга кирәк.

— Украинада Русия башлаган сугыш татар дөньясын икегә бүлде. Узган ел Татар конгрессы Корылтае сугышны хуплавы татарның дөньядагы абруена да, чит илдәге татарлар белән мөнәсәбәтенә дә йогынты ясады. Читтәге татарларның бер өлеше Казанга, Татарстанга барудан баш тарта. Бу вазгыять татар дөньясын тимер пәрдә чорындагы кебек хәлгә кайтармыймы? Ягъни Русиядәге татарлар үз тормышы белән яши, читтәге татарлары — үз хыяллары белән гомер итә.

— Әлеге юл шуңа таба бара. Финляндиядән, Төркиядән, АКШтан, Европадан татарлар Русиягә, Татарстанга 20-30 ел бармаса, бу тимер пәрдә вакытына кайткан кебек булачак. Мин ни өчен Казанга барырга куркам? Мине анда кулга алулалары ихтимал, чөнки безгә шпион буларак караячаклар. Тимер пәрдә булуы мөмкин. Хәзер аның йомшак ысулы бара.

«Татарлар юлбашчылык күрсәтми, алар империягә күнеккән»

— АКШ аналитигы Пол Гобл демократия булса, «Русиядән аерылып чыгу мәсьәләсе үзеннән-үзе төшеп калыр иде«, дип саный. Сугыштан соң Русиянең киләчәгенә, аның таркалу ихтималына ничек карыйсыз?

— Мин Пол Гобл кебек уйлый алмыйм. Ул бик кызыклы фикерләр әйтә. Төп мәсьәлә — 5-10 елдан соң Русия унитар дәүләт булып калырмы, юкмы? Минем бу хакта фаразым юк. Русиянең гамәлләре, башлаган сугышлары илнең киләчәген билгесез хәлгә куя. Русия үз кулы белән илне бүлүгә юл ачты. Ерак Көнчыгыш, Урал аерылып чыгармы? Татарлар исә иң соңыннан моңа кушылыр.

— Ни өчен Татарстан иң соңгы аерылып чыгачак?

— Пол Гобл һәрвакыт Екатеринбур, Ерак Көнчыгыш беренче булып аерылып чыгар дип әйтә. Чыннан да, татарлар юлбашчылык күрсәтми. Алар империягә бик күнеккән, анда үз урыннары бар. Кәнәфиләрен һәм байлыкларын югалтмас өчен бу хәлдә калырга әзерләр.

Ачыктан-ачык әйтәм, Татарстандагы түрәләр исә үзләрен кол итеп тоя.

Әмма шуны әйтергә кирәк, Татарстанның түрәләре минем өчен мактарлык һәм хупларлык сәясәт күрсәтми. Мин — кол түгелмен. Һәрхәлдә, диаспорада яшәүче татарлар үзләрен кол итеп хис итми. Ачыктан-ачык әйтәм, Татарстандагы түрәләр исә үзләрен кол итеп тоя. Алар өчен Русиянең бер өлеше булып калу мөһим. Берәрсе без кол түгел, без аерылабыз дисә, ул кеше исән калмас, яисә экстремист дип кулга алыныр. Мин каһарманны, милләтче буларак татарның хокукын яклаган кешене күрмим. Әлбәттә, Фәүзия Бәйрәмовадан кала.

— Русия изоляциядә калган унитар дәүләт булып калса, киләчәктә көчәячәк репрессив сәясәт милләтләргә ничек йогынты ясар?

— Бу ачыктан-ачык милләтләрне юк итү һәм урыслаштыру сәясәте. Телләрен, мөстәкыйльлеген, уку йортларын бетерәләр. Һәм 35 яшьтә роман язарлык кешесе булмаган милләт нинди милләт соң? Мин татарлар турында гына әйтмим. Бу Русиянең урыслаштыру сәясәте. Мин моңа бик каршы һәм шушы сәясәтнең зур дошманымын. Әмма Астана, Төркия, Чикагода утырып нишли алам — берни эшли алмыйм.

— Путинны еш кына җинаятьчел тарихи персонажлар белән чагыштыралар. Татарстан президенты Рөстәм Миңнеханов сезнең өчен нинди тарихи персонажга охшаган?

— Путинның юлы Һитлерның юлына охшаш. Путинның киләчәге Һитлерның бункердагы тормышы кебек булырмы? Бу арттырып әйтүме, юкмы — әмма аның уңышка ирешәчәк юлдан баруын һич күз алдына китерә алмыйм. Ул сугышын югалтыр һәм ахырда бүгенге мәртәбәдә калмас дип уйлыйм.

Татарстан түрәләренә исем бирер өчен XVI гасырны искә төшерергә кирәк.

Ә безнең түрәләргә килгәндә, үз татарларыбызны хурлыйсым килми. Без бик мескеннәр, бичаралар. Аларга бер хөрмәтем калмады. Татарстан түрәләренә исем бирер өчен XVI гасырны искә төшерергә кирәк. Ул вакытта кулланылган сүзләрне хәзер яңгыратасым килми.

Мин Алтын Урда һәм аннан соңгы дәвер тарихчысы буларак әйтәм. Казан ханлыгында шириннәр һәм башка кабиләләр булсын, алар бит ханны сатты. Милли фаҗига бу. Андый сүзләрне кулланмыйм. Ул вакыттагы милли төшенчә хәзерге кебек кабул ителмәгән. Алар үз мәнфәгатьләре турында уйлаган, татар халкының миллиятчесе була алмаган, киләчәген уйламаган. Бүгенге түрәләр татар халкын саклап калыр өчен нәрсә эшләделәр? Бу сорауны куярга була. Кызганычка, җавап безне канәгатьләндерми.

— XVI гасыр дигәндә Шаһ Галиләр искә төшә.

— Ул сүзләрне кулланмаска тырышам. Мин милли тарихчы түгел. Ооо, аларның милли каһарманнары, милләткә хыянәт иткән кешеләре булган дигән кебек сөйләмим. Бу мин куллана торган ысул түгел.

Русия сугышта җиңсә, унитар дәүләт булып калса, татарларга өмет калмый. Русия унитар дәүләт булып саклана алмаса, аның урынына ничә дәүләт барлыкка килер? Икеме, өчме, бишме, унмы, егермеме? Ул вакытта гына татар теле сакланып кала алырга мөмкин. Икенче мәсьәлә — Русия таркалса, Идел-Урал дәүләте төзелсә, анда бик күп фин-угыр халыклары керәчәк. Аларның уртак теле нинди булачак? Татар теленең урыны нинди булыр? Бу проблем хакында берәрсе уйланамы, монда нинди мантыйк бар — белмим.

чыганагы: Азатлык радиосы

Islamofoblar Moskovada camiler inşasina karşi. Iktidar onlari destekliyor


Moskova’da sözde öfkeli vatandaşlar cami inşasına karşı gösteriye çıkmışlar. Tabii ki iktidar o kişilere gösteri organizasyonunda ve uygulamasında engel olmadı, kimse onları kovmuyor, dağıtmıyor. Tam tersi onlara çok hoşgörülü davranılıyor. O toplanan kişiler böyle gösterileri birkaç ay uygulamışlar ve diyorlar ki: “Biz Ruslarız, Tanrı bizimle ve herhangi bir cami burada olmayacak, bu kutsal tapınılan bir yer”. İşte böyle ilginç oluyor. Yani Müslümanlar ikinci cins kişiler. Eğer savaşa göndermek gerekiyorsa onlar bizim vatandaşlarımız, eğer de camiler inşa etmek gerekiyorsa, üstelik kendi paralarıyla, farkındaysanız, burada hemen belli bir sorun çıkıyor. Bunlar hepsi bir şey hakkında düşündürüyor. O da — Rusya tamamen şovenist bir ülke, o sadece Ukraynalılara nefret etmiyor ve bilhassa kendi vatandaşları olan Müslümanlara da nefret ediyor

Tataristan Reisi Minnihanov “Persona non grata”

Tataristan Reisi Minnihanov’u Moldova başkenti Kişinev’de aşağıladılar. Onun kendi ihbarına göre o oraya gelmiş, lakin ona uçaktan inmeye izin vermeyerek ve istenmeyen şahıs olarak ilan ederek Moldova’ya almamışlar. Buna şaşırmaya gerek yok, çünkü Rustam Minnihanov Putin dünyasını, Putin savaşını destekliyor. Hem burada Moldova’nın kararı mantıklı, çünkü onlar Ukrayna’yı destekliyorlar ve onlar saldırgan Rus dünyasına tehlikeli yakınlıkta bulunmaktalar. Böylece Rustam Minnihanov etnik olarak Rus olmamasına rağmen Putin-Rus dünyası oluşumunda yer aldığı için “Persona non grata” olmakta. Kısa bir süre önce onu eşiyle birlikte aynı şekilde Kanada’da da ilan ettiler ve ona özel yaptırım uygulanacağını söylediler.

Как Москва пыталась глушить суверенитет татар. Но тщетно

Татарская нация прошла сложный консолидации и обнаружении самой себя как политического субъекта. Эта субъективность неотделима от статуса Татарстана. Они питают друг друга, взаимодополняют и конституируют. 

В конце 80-х годов прошлого века мир вошел в новое агрегатное состояние , когда лагерь соцстран во главе с СССР стал распадаться и терять свои идеологические, геополитические, экономические и культурные позиции в мире. Вместе с этим процессом начался подъем национального самосознания у тех народов, что были заключены в общие идеолого-политические рамки соцблока. Национальному и религиозному в этих построениях не было место. Аморфное и абстрактное коммунистическое общество будущего должно было уступить место «архаическим» системам. Но история рассудила иначе. 

Татары тоже оказались в водовороте этих глобальных событий и ринулись отстаивать свои национальные и политические права. Эпоха перемен всегда выдвигает на передний край класс романтиков и гениев политической интуиции. На первых революционных парах именно им суждено направлять энергию народных толщ. Татарская нация имела в своих рядах устойчивую массу таких людей. На тот момент их романтические устремления совпали с интересами правящих кругов ТАССР. Эта спайка дала жизнь политическому проекту — «Суверенный Татарстан», который и был официально провозглашен 30 августа 1990 года на сессии Верховного Совета ТАССР. 

Все 90-е годы ушли на собирание татар в единую сеть, структуризацию, связывание в общее культурное и политическое полотно. Укрепления Татарстана как международного субъекта права. Так было записано в конституции. А в 1992 году был проведен всенародный референдум. Две трети избирателей проголосовали за то, что Татарстан суверенное государство. Тогда были сложные отношения с Москвой. Президент Ельцин грозил завоевать Казань. У его границ уже стояли танковые дивизии. Но война началась с Чеченской республикой в декабре 1994 года. 

В феврале 1994 года Татарстан и Российская Федерация подписали Федеративный договор о разграничении полномочий. Он был подписан сиром на 10 лет и имел к тому же статус федерального закона. Согласно документу, Татарстан признавался субъектом равноправным с Россией и входил с ним в ассоциативные отношения. 

В 2004 году срок Договора истек. Он был после долгих переговоров был продлен только спустя три года в 207 году, но уже в сильно усечённом и политически слабом виде. 

Отсчет новой эры в жизни Татарстана и татарского народа напрямую связан с установлением новой конфигурации власти в Российской Федерации с приходом на президентский пост Владимира Путина в 1999-2000-х годах. 

При нем начался системный пересмотр парадигмы отношений между федеральным центром и регионами. Московский Кремль принялся выстраивать так называемую «вертикаль власти», термин и новая политическая реальность введенная Глебом Павловским. Данная доктрина вынесла на недосягаемую высоту сакральность федеральной элиты. Отныне о равенстве субъектов и центра предлагалось забыть. Сверхцентрализация стала новым политическим уставом в стране. 

Наряду с политическим установлением вертикали власти была введена идеологическая унификация и клерикализации всех сторон жизни государства и общества. Начиная с начала 2000-х годов национальные республики, которые до этого выступали сократовским собеседником Платона в диалоге с Москвой, встраивают в особый порядок взаимодействия и общения. Они ощутимо теряют прежнее влияние. Но удар приходится не только по республикам, как субъектам общефедеральной политики, но и по титульным этническим группам и по их институциям. 

Как уже выше было отмечено, клерикализация просочилась во все сферы жизни нового «путинского социума», который он сознательно выстраивал под свою модель власти. 

В первую очередь потерю понесли национальные системы образования. Сначала был отменен ЕГЭ на родном языке (что поставило под большой вопрос возможность воссоздания системы высшего образования на нерусском языке), затем из программы общего образования изъяли национально-региональный компонент, и завершила триаду запретительных мер в этой сфере — замена обязательного преподавания родных языков в субъектах РФ на добровольный статус в 2017 году. В это же время Москва официально отказала Казани в пролонгации Федеративного договора о разграничении полномочий и предметов ведения между РТ и РФ, тем самым закрыв страницу чаяний и надежд на компромиссный смягченный (смиволическо-куцый) вариант документа. 

Из политического лексикона исчезли такие понятия как «федерализм», «регионализм», «федеративные отношения», «национальное образование» и другие. Политико-символическая сфера наполнилась выражениями и паттернами державного, консервативного, унитаристского характера. Вопросы о правах народов РФ сознательно выталкивались на обочину общественного и научного бытия, в маргиналитет, а сейчас и того жестче — часть тем криминализована путем принятия соответствующих законодательных мер. 

Очевидный образом произошел откат к советским, а местами и к досоветским формам взаимоотношений между Москвой и регионами. Отчетливо проводилась политика уваровской триады: «православие, самодержавие, народность». Под последним понималась только титульная русская нация. 

В 2017 году Владимир Путин на заседании президентского Совета по межнациональным отношениям сказал, что в Татарстане якобы притесняют русский язык и заставляют его учить в школе. С этого момента начинается резкая конфронтация Москвы и Казани. 

До этого сама национальная система была по сути демонтирована. Почему так случилось?

Уж точно не потому, что в школах что-то там не так с часами преподавания и наличием неправильной методики. Эти вопросы определенно вторичны и подчинены другой цели. Власть мыслит категориями политическими. Язык — однозначно политическая категория. Обладание дискурсом, а по сути терминологическим-языковым аппаратом, и есть власть. Она отвечает за понимание (знание), идеологию, литературу и шире — культуру.

Война связана с языком больше, чем мы думаем. Она выступает политическим субъектом. Да, именно так. Это не просто филология. Тот, кто имеет язык, «имеет» мир, писал немецкий философ Ханс Георг Гадамер. И прав. А мир строится как политическая система. Поэтому неудивительно, что в России национальные языки стали камнем политического преткновения, символом борьбы, против которого выступила власть.

Формально в 2014 году Москва ополчилась на Украину из-за языка. Мы отчетливо понимаем, что это было лишь предлогом. Но сам факт того, что язык встал в центр межгосударственного, а сейчас шире — межцивилизационного противостояния, говорит о многом.

Кремль и его многочисленный экспертный двор и не смогли спрогнозировать последствий языкового кризиса в 2017 году, который породил волну негодования в толще национальной интеллигенции. Одно дело ущемлять социальные права, выплачивать мизерные пенсии и зарплаты, совсем другое — вторгаться в заповедный центр духовной жизни и устанавливать там свои порядки.

В 1870 году министр просвещения Толстой писал на имя императора Александра II: «Татары-магометане, населяющие губернию Казанского учебного округа , составляют племя, фанатизируемое многочисленным духовенством, богатое мечетями и магометанскими школами и крепкое в своей вере. Поэтому обрусение татар-магометан может быть ведено лишь путем распространения русского языка и образования, с устранением всех таких мер, которые могли бы породить в этом, по природе подозрительном, племени опасение в посягательстве правительства на отклонение детей от их веры».

Прошло 150 лет — а в корне своем политика-то не изменилась! Страдал не только татарский язык, как инструмент «магометан». В 1839 году император Николай I, отец Александра II, запретил Библии и богослужение на белорусском языке. Сегодня национальные языки — стали гласом политического протеста. В Украине — українська мова, в Беларуси — белорусская мова, в Российской Федерации — все национальные языки без исключения.

Но Путину этого оказалось мало. Татарстан даже такой разгромленный для его диктатуры  представляет опасность. Ведь татары помнят о своем государстве, потерянному в далеком 1552 году и не скрывают желания его восстановить. Поэтому было решено окончательно демонтировать  юридические основы татарской государственности. Москва затребовала изменить Конституцию Татарстана. 

В 2020 году по итогам голосования на пеньках была принята новая, путинская, конституция Российской Федерации. Не принять ее было невозможно. В стране честных, открытых выборов как таковых уже давно нет. Как нет и политической конкуренции, состязательности программ и идей. 

Согласно новой путинской конституции не должно быть других равноправных субъектов, которые составляют основу федеративных отношений. Оставался единственный не до конца покорный регион — Татарстан. 

В декабре 2022 года парламент Татарстана собрался для того, чтобы внести изменения в конституцию республики. Того требует новый федеральный закон. 

Из Конституции убрали понятие «суверенитет», отменили гражданство Татарстана. В угоду Москве, которая активно сейчас пропагандирует милитаризм,  была убрана статья 15, где было сказано: «Республика Татарстан отвергает насилие и войну как средство разрешения споров между государствами и народами», а «пропаганда войны запрещается». 

Татарстан отныне не может иметь своего конституционного суда, а только совет. Более того, Госсовет не будет согласовывать кандидата на пост прокурора республики, его будет назначать Москва напрямую. Это око Кремля. Ключевой человек в силовой иерархии. 

Надо отметить, что наиболее бурные баталии развернулись вокруг того, чтобы сохранить наименование «президент» для руководителя республики. Хотя в России действует закон о запрете главам регионов страны называться «президентами». Он должен быть только один. Но Татарстан встал в позу. Ведь это тоже символ и атрибут государственности. К тому же безобидный. Атрибут не может прямо посягать на могущество Кремля. 

В декабре прошлого года парламент Татарстана заключил, что Рустам Минниханов будет называться «президентом» до окончания своего срока в 2025 году. А затем его должность сменит наименование на «Раис», что в переводе с арабского языка означает «председатель». 

Но уже в январе депутаты Татарстана вынуждены были эту норму убрать. Президента Татарстана больше нет. Только Раис. Почему же депутаты так резко поменяли свою точку зрения и сдались? Ответ прост: давление Москвы. Как говорят осведомленные источники, чиновники в кремле были недовольные и потребовали этот государственный атрибут убрать. Хотя была договорённость о том, что до 2025 года Минниханов оставит за собой титул «президент». 

Все это свидетельствует о том, что с Москвой бесполезно договариваться. Ее задача одна — ликвидировать остатки суверенитета, любого инакомыслия, русифицировать народы, а татары второй по численности народ в России, и окончательно перейти к форме унитаризма и диктатуры. 

Но пока жива историческая память народа — значит можно собрать его политическую субъектность заново, перестроить. Суверенитет явление слишком глубинное, я бы сказал, метафизическое, чтобы его можно было запретить одним росчерком пера.

Суверенность — это воля к свободе и ее не заглушить, ни юридически, ни административно.

РУСЛАН АЙСИН