Татарның сәяси тарихы

Европа белән Азия кисешкән төштә, Идел буендагы урманнар һәм далалар арасында хәзерге Казан татарларының болгар бабалары биләгән борынгы җирләр ята. Биредә, Идел һәм Кама елгалары арасында, VI гасырдан башлап Идел Болгары дәүләте яшәп килгән. Бөек Болгардагы төрки кабилә варислары җирле фин-угор халыклары белән кушылып, күпкатлы мәдәни һәм тел катнашмасы барлыкка китергән. Болгарлар Идел буенда утрак тормышка күчеп, Болгар һәм Биләр шәһәрләренә нигез салган. 922 нче елда Алмыш хан, Багдадтан илчеләр чакырып, дәүләт дине буларак ислам кабул иткән. Бу карар сәяси әһәмияткә дә ия, чөнки ул вакытта болгарлар яһүди Хазар каганатына каршы көрәштә хәлиф ярдәменә мохтаҗ була. Ислам җирле халыкның милли тәңгәллеге нигезенә әйләнә. Болгар аксөякләре әмир һәм хан титулларын ала, болгар җирләре мөселман дөньясының иң төньяк өлеше санала. Ислам цивилизациясе җирле халыкка гарәп язуы, әдәбият һәм яңа халыкара элемтәләр китерә.

X–XII гасырларда Болгар шәһәрләре Борынгы Русь кенәзлекләре белән сәүдә итеп һәм сугышып килә. Идел буйлап сәүдә ике якка да файдалы булса да, низаглар да күп була. Рус елъязмаларында Юрий Долгорукий һәм Андрей Боголюбскийның Болгар иленә походлары һәм болгар гаскәрләренең җавап һөҗүмнәре теркәлгән. Киеренке мөнәсәбәтләр болгарларны башкалаларын көнчыгышка, Биләр шәһәренә күчерергә мәҗбүр иткән.

XIII гасырда Идел Болгары өстендә яңа куркыныч пәйда була: монгол явы. 1223 нче елда Сүбәдәй баһадир гаскәре Калка янындагы бәрелештән җиңү белән кайтып барганда көтмәгәндә болгар гаскәре тарафыннан тар-мар ителә, бу монголларның сирәк очрый торган җиңелүләреннән берсе була. Ләкин тиздән монголлар тулы көч белән кире әйләнеп кайта. Биләр яндырыла, Болгар, Сувар һәм Җүкәтау шәһәрләре җимерелә, халыкның бер өлеше үтерелә яки урманнарга кача. Идел Болгары Җүчи улысына – Алтын Урдага кушыла. Болгар хәрабәләренә хан ставкасы урнаша.

Бәйсезлекләрен югалтуга карамастан, болгарлар чагыштырмача автономияләрен саклап кала алган. Аларның җирләре Чулман һәм Нократ елгалары буендагы Болгар улысына керә, сәүдә һәм һөнәрчелекнең мөһим үзәгенә әверелә, ә Болгар мәдәнияте Алтын Урда мәдәниятенең бер өлешенә әйләнә. Монголлар барысын да җимереп бетерми, ә җирле традицияләрне үзләренә сеңдерә. XIV гасырга халык Чулман алды төбәгенә күчеп китә, һәм аерым әмирлекләр барлыкка килә. Болгарларның варислары яңа күчмә халыклар белән кушылып, алардан кыпчак диалектын һәм хәрби гадәтләрен үзләштерә. Шулай итеп, болгар, кыпчак һәм фин-угор тамырлары кушылуы нәтиҗәсендә татар, башкорт һәм чуаш кебек яңа халыклар барлыкка килә.
«Татар» этнонимы ул вакытта төрки-монгол чыгышлы Урданың барлык вассалларына карата кулланылган. Башта «татар» сүзе Байкал күленең көньяк-көнчыгышындагы кабиләләргә карата әйтелгән, ләкин Батый хан һөҗүменнән соң славяннар һәм көнбатыш европалылар бу исемне көнчыгыштан килгән теләсә кемгә карата кулланган. Әкренләп «татарлар» атамасы болгар улысы халкына һәм аларның варисларына карата кулланыла башлый, ләкин алар үзләрен гасырлар буе «мөселманнар» яки «казанлылар» дип атауга өстенлек бирә. Рус аң-фикерендә «татар» атамасы озак вакыт «татар изүе» белән бәйле хурлык тамгасы булып кала. Бары тик XX гасырда, аеруча Совет чоры ахырында гына татарлар бу атаманы үз милләтенең исеме буларак аңлы рәвештә кабул итә.

14-15 нче гасырларда Алтын Урда зәгыйфьләнә. Аксак Тимернең, рус гаскәрләренең һәм Нугай урдасының һөҗүмнәре Болгар улысы шәһәрләрен җимерә. Элекке башкалаларның көленнән яңа үзәк – Казан барлыкка килә. Ул беренче тапкыр 1370 нче еллар тирәсендә ныгытылган Иске Казан шәһәрчеге буларак телгә алына. Риваять буенча, шәһәргә җимерелгән Биләр шәһәреннән килүчеләр нигез салган, алар Иделның югары ярын сайлаганнар. Казан көнчыгыш һәм төньяк җирләр арасындагы сәүдәдә арадашчы ролен үти. Ефәк, тире, бал һәм күн ташучы кәрваннар Идел буйлап агыла.

1438 нче елда Алтын Урда ханзадәсе Олуг Мөхәммәт тәхет өчен көрәштә җиңелеп, Идел буена килә, биредә Казанны яулап алып, Чыңгыз нәселеннән чыккан ханлыкка нигез сала. Шул рәвешле Казан ханлыгы, яки Казан вилаяте барлыкка килә. Мирас итеп ул дәүләт дине буларак Ислам динен, Болгарның алга киткән шәһәрләрен һәм тәңкә сугу эшен ала, шул ук вакытта кыпчак-монгол традицияләренең дә дәвамчысы була. Сарай теле – төрки кыпчак теле була, аксөякләр Чыңгыз нәселеннән булуы белән горурлана, ә гаскәр атлы көчләргә таяна. Ханлык мари, чуаш, удмурт, мордва һәм башкорт күчмәләренең җирләрен үз эченә ала; алар салым түли яки армиядә хезмәт итә. Казан ханлыгы Көнчыгыш Европаның эре сәяси үзәгенә әверелә.

Русь белән мөнәсәбәтләр башта ук киеренке була. Олуг Мөхаммәт хан Мәскәүгә, Түбән Новгородка һәм Рязаньга каршы яуга бара, кенәз Василий IIне әсирлеккә ала һәм Мәскәүне ясак түләргә мәҗбүр итә. Соңрак Мәхмүд хан ханлыкны ныгытырга һәм аның чикләрен киңәйтергә тырыша. Шул ук вакытта Урда хәрабәләрендә башка татар дәүләтләре барлыкка килә: Кырым, Әстерхан, Касыйм ханлыклары һәм Себер ханлыгы.

15 нче гасыр азагына Мәскәү белән Казан Иделне кулда тоту өчен турыдан-туры көндәшләргә әйләнә. Икесе дә Урда варислары, бары тик Мәскәү хакимнәре славян титуллары белән аерыла. 1487 елда Мәскәү гаскәрләре Казанны вакытлыча басып алып, Мәскәү яклы Мөхәммәд Әмин ханны куялар, ләкин ханлыкны тулысынча дәүләткә кушу карары булмый. 16 нчы гасырда Мәскәү белән Казан арасында дистә елга бер диярлек сугышлар чыгып тора, алар тыныч сәүдә һәм үзара никахлар чоры белән чиратлашып килә. Казан Мәскәү кенәзлеге сәясәте белән килешмәгән кенәзләр һәм качкын крестьяннар өчен сыену урыны була.

1520нче елларда Казан тәхетендә Мәскәү гаскәрләрен җиңә алган Кырым ханы Сәхибгәрәй утыра. Соңрак ул Казанда яп-яшь улы Сафагәрәйне калдырып качарга мәҗбүр була, аксөякләр кулы астында идарә иткән Сафагәрәй Мәскәү белән Госманлы империясе арасындага балансны саклый. 1530 нчы елларда Мәскәү хакимиятне үзгәртә: тәхеткә Мәскәүгә тугры Җангали утыра, ә аның хатыны ногай морзасы кызы Сөембикә була. Ире вафатыннан соң Сөембикә фактта ханбикәгә әйләнә, ул дипломатия һәм никахлар аша тигезлекне сакларга тырыша.

Мәскәүнең яңа патшасы, Явыз Иван, ниһаять, Казанны буйсындырырга карар итә. 1540-1550 нче елларда ул берничә хәрби кампания оештыра. Халыкның бер өлешенең Кырым вассалларыннан канәгатьсезлеген файдаланып, рус гаскәрләре Казан төбәгенә керү урынында Зөя ныгытмасын төзи һәм эчке фетнәгә ярдәм итә. Сөембикә улы белән әсирлеккә төшә, ханлык җирләренең бер өлеше Мәскәүгә күчә. Әмма соңрак хакимияткә Рәсәйгә каршы партия килеп, Мәскәү гарнизонын юк итә һәм Явыз Иван каршы сугыш игълан итә.
1552 нче елда татарларның язмышын үзгәрткән зур бәла килә. Көзен заманча артиллерия белән коралланган Явыз Иванның күп меңле гаскәре Казанны чолгап ала. 2 нче октябрьдә, каты һөҗүмнән соң, шәһәр яулап алына. Соңгы хан Ядегәр-Мөхәммәт әсир итеп алына, ханлык юкка чыга, һәм аның җирләре Рәсәй дәүләтенә кушыла. Татарлар өчен бу фаҗигале борылыш була: Казанның яулап алынуы белән алар дәүләтчелекләрен югалта һәм шул көннән гасырлар буена чит ил хакимиятенә буйсыну чоры башлана. Шәһәр җимерек хәлгә килә, мәчетләр җимерелә яки чиркәү ителә, дистәләрчә мең кеше үтерелә яки коллыкка куыла. Рус тарихчылыгында бу «Казанны алу» дип атала, ә татарлар өчен – милли фаҗига.

Казанның яулап алынуы Идел төбәген колонияләштерүне тизләтә. Берничә елдан соң Мәскәү Әстерхан ханлыгын яулап ала, һәм Идел, Урал һәм Көнбатыш Себер төбәкләре әкренләп Рәсәй хакимияте астына керде. Яулап алынган җирләрдә ныгытмалар салына, гаскәрләр урнаштырыла, ә җирле халык чукындырыла.

Казанда хан сарае урынына православ соборы салына, һәм яңа кирмән төзелеше башланды.

Яулап алу тиз генә булмый. 1552 нче елның декабрендә үк Идел буе халыклары арасында киң колачлы күтәрелеш башлана. 1552-1556нчы еллардагы Казан сугышы бәйсезлекне торгызу өчен соңгы омтылыш була. Баш күтәрүчеләр рус гарнизоннарын юк итә, ныгытылган лагерьлар кора һәм Нугай урдасыннан ярдәм ала. Мәскәүдә хәтта Казаннан баш тарту турында җитди сөйләшү була. Ләкин көчләр тигез булмый. Җәза экспедицияләре, яңа полклар һәм йомышлы татарлар бу каршылыкларны баса. Күп кенә татар аксөякләре үтерелә, һәм Идел төбәге бушап кала.

Шәһәрләр җимерелгәннән соң, тартып алынган җирләр алпавытларга, чиркәүләргә һәм йомышлы русларга бүлеп бирелә. Казан татарлары идарәче катламын югалта һәм дәүләтсез халыкка, Мәскәү патшалыгы эчендәге колониягә әйләнә. Рус хакимияте репрессияләрне аксөякләрнең бер өлешен чукындыру һәм хәрби хезмәт аша үзенә кушу омтылышлары белән бергә үреп бара. Моның гади мисалы – Чыңгыз хан нәселеннән булган Касыйм ханы Симеон Бекбулатович, Явыз Иван аны вакытлыча формаль рәвештә «Бөтен Русьнең Бөек кенәзе» дип игълан итә, соңыннан провинциягә җибәрә.

1552 нче елдан соң меңләгән татар куыла яки качып китә. Аларга стратегик яктан әһәмиятле урыннарда урнашу тыела, аларны шәһәрләрдән ерак төбәкләргә күченергә мәҗбүр итәләр. Күп гаиләләр Кырымга, Нугай урдасына яки Себергә күченә. Мәчетләр төзү тыелганлыктан, ислам яшерен хәлгә төшә, һәм балалар еш кына рус гаиләләренә тапшырыла. Чукынудан баш тарткан татарлар «ясакчылар»га әйләнә, ягъни алар махсус салым түли һәм хәрби хакимияткә буйсына. Шул ук вакытта патша ягына күчкән һәм хезмәтләре өчен утарлар һәм хезмәт хакы алучы сугышчылардан һәм морзалардан торган йомышлы татарлар катламы барлыкка килә.

Шулай итеп, Рәсәй үз хакимиятен ныгыту өчен кулланган татарларның аерым төркемнәре – мишәрләр, типтәрләр һәм нагайбәкләр барлыкка килә. Мәскәү белән килешүгә кергән мишәрләр җир ала һәм ислам динен саклап кала, шуңа күрә алардан Мәскәүгә тугрылык көтелә. Типтәрләр – чыгышы белән татар һәм фин-угорлардан, алар казаклар белән дәүләт крестьяннары арасында арадашчы ролен үти. Алар күрше җирләрдә урнашып, башбирмәс башкортларны дилбегәдә тотарга ярдәм иткән.

XVIII гасырда яңа күтәрелешләр башланда. Татар һәм мари гаскәрләре бергәләп ныгытмаларга һөҗүм итә, мөстәкыйльлекләрен кире кайтарып, үз диннәрен якларга тырыша, ләкин патша гаскәрләре һәр юлы яндырып җимерү тактикасы белән җавап бирә. Казан Идел төбәгеннән, Урал һәм Себердән ясак җыю үзәге була, ул «чит милләт кешеләре» кешеләре белән идарә итүче фәрманнар системына кертелә.

Пётр I реформалары татар аксөякләре өчен өстенлекләрнең калдыкларын да юк итә. Күп кенә морзалар үз милкен саклап калу өчен православиега күчә, рус аксөякләре яки бер хуҗалыклы хуҗалар («однодворцы») составына керә. Калганнары җирләрен югалта, ләкин динен һәм телләрен саклап кала. Шул ук вакытта миссионерлар басымы көчәя. Анна Иоанновна чорында Яңа чукындыру идарәсе (”Новокрещенская контора”) эшли башлый, ул правослау диненә күчкән татарларга өстенлекләр бирә, ә каршылык күрсәтүчеләрне салымнар һәм хәрби хезмәткә чакыру юлы белән җәзага тарта. Керәшеннәр һәм яңа керәшеннәр исемле аерым төркем барлыкка килә – бу үз телләрен һәм кайбер гореф-гадәтләрен саклап кала алган, әмма правослау дөньясына кушылган чукынган татарлар.

Екатерина II вакытында борылыш чоры башлана. Мөселманнарның тугрылыгын тәэмин итү максатыннан ул дини сәясәтне йомшарта, Казан татарларына яңа җәмигъ мәчет – әл-Марҗани – төзергә рөхсәт ителә, аннары дини түземлек турында фәрман чыга. Рухи тормыш яңара башлый. Мәдрәсәләр ачыла, муллалар кануни рәвештә эшли. 1788 елда Уфада Ырынбур мөселман диния нәзарәте барлыкка килә – бу мөфти җитәкчелегендәге беренче дәүләт мөселман үзәге була. Рәсәй империясе татарлар белән үзенә бер төрле «иҗтимагый килешү» төзи. Аларның тугрылыгы һәм колониаль сәясәттә катнашуы өчен дин һәм мәдәният иреге бирелә.

XIX гасыр башы татарларның яңарыш чорына әйләнә. Сәүдәдә актив татарлар Европалы Рәсәй белән Азия арасында арадашчы була. Татар сәүдәгәрләре кәрваннар белән Үзәк Азиягә һәм Себергә йөри, заводлар ача һәм иганәчеләргә әйләнә. Казанда алар күпфатирлы йортлар, мәчетләр һәм нәшриятлар салалар. Казан татарча китап бастыру һәм мәгариф үзәгенә әверелә.

Биредә дин галиме, тарихчы һәм реформатор Шиһабетдин Мәрҗани эшләгән. Ул мөселман мәгарифен яңартуга һәм татарларның чын тарихын өйрәнүгә өнди. Ул үткәннәр белән кызыксынуны дингә генә түгел, Болгар һәм Казан ханлыгы хәтеренә дә нигезләнеп үстерүгә ярдәм итә.

XIX гасыр ахырыннан башлап җәдитчелек хәрәкәте, ягъни мөселман мәгърифәтчелеге хәрәкәте көч ала. Яңарыш тарафдарлары «ысул-җәдит» – Коръән белән беррәттән математика, тарих һәм географияне дә өйрәтүче яңа укыту ысулын керттеләр. Казан һәм Ырынбурда мондый уку йортларының саны дистәләгән була. Дини фикер ияләре Муса Бигиев, Ризаэтдин Фәхретдин һәм Галимҗан Баруди исламны яңарту һәм аны заманча шартларга яраклаштыру юлларын эзли.

Яңа язучылар һәм шагыйрьләр пәйда була. Иң күренекле шәхес, «татар халык шагыйре» Габдулла Тукай, миллилек идеяларын тере халык телендә формалаштыра. Тукай һәм аның замандашлары иске Госманлы стиленнән читләшеп, хәзерге әдәби татар теленә нигез сала.

Шул ук вакытта татарлар һаман да яклаусыз хәлдә кала бирә. 1897 нче елгы җанисәп нәтиҗәләренә караганда татарлар Казан губернасы халкының нибары өчтән берен генә тәшкил итә. Татарлар 1891-1892 нче еллардагы каты ачлыктан зур зыян күрә.

1905 нче елгы инкыйлаб татарларга үз тавышларын ишеттерү мөмкинлеген бирә. Гәҗит-журналлар, театр һәм партия түгәрәкләре барлыкка килә. 1905 нче елда бөтенрәсәй мөселман сәяси оешмалары арасында беренче булып «Иттифак әл-Мөслимин» (Мөселманнар берлеге) партиясе оештырыла, ул империя мөселманнарын берләштерә. Конгрессларда алар автономия, тел һәм дин мәсьәләләрен тикшерә. Татар депутатлары Дәүләт думасы әгъзалары була һәм мөселман фракциясенең төп өлешен тәшкил итә. Лидерлар арасында Ахмет Цаликов, Садри Максуди, Фатих Кәрими һәм Йосыф Акчура була.
1917 елда монархия җимерелгәч, татарлар үз дәүләтләрен – Идел-Уралны булдырырга омтыла. Мөселман конгрессларында автономия мәсьәләсе карала, Россиянең Эчке өлеше һәм Себер төрки-татар мөселманнарының милли-мәдәни мохтарияте игълан ителә. Планда конституция төзү, чикләрне билгеләү һәм хакимият органнарын булдыру карала. Ләкин большевиклар көчле мөселман автономиясен күрергә теләми. 1918 елда алар Идел-Урал структураларын юк итә, мөселман шураларын тарката һәм элитаның бер өлешен репрессияли, ә калганнары акларга кушыла яки мөһаҗирлеккә юнәлә.

Лидерларның кайберләре Ильяс Алкин кебек яңа хакимият белән сөйләшүләр алып барырга тырышса, кайберләре Садри Максуди кебекләр чит илгә китү ягын карый, Европа һәм Төркия университетларында эшләвен дәвам итә. Идел төбәгендә бердәм төрки дәүләт төзү проекты уңышсызлыкка очрый.
1920 нче елда башкаласы Казанда булган Татарстан Автономияле Совет Социалистик Республикасы оештырыла, ләкин татарлар яшәгән җирләрнең барысы да аның эченә кертелми. Керми калган җирләр күрше төбәкләргә эләгә. Совет хакимияте тамырлаштыру сәясәте алып бара, татар теле рәсми тел итеп игълан ителгәч, ул мәктәпләрдә укытыла һәм татарча гәҗитләр бастырыла. 1927 нче елда гарәп язуыннан латин язуына, ә 1939 нчы елда кирил имласенә күчү калган төрки дөнья белән багланышларны өзә.

Шул ук вакытта милләт бик зур фаҗигаләр кичерә. 1921-1922 нче еллардагы ачлык йөзләгән мең кешенең, аеруча татар авылларында яшәгән халыкның, гомерен өзә. 1930 нчы елларда милкектән мәхрүм итү һәм репрессияләр татар зыялыларының һәм дин әһелләренең күпчелеген юк итә. Мөселман халыклары өчен аерым үсеш юлы тарафдары булган татар коммунисты Мирсәет Солтангалиев кулга алынып атып үтерелә, ә аның исеме миллилекне эзәрлекләү символына әверелә.

Боларның барысына карамастан, татар мәдәнияте бу чорны да кивеп исән кала ала. Икенче дөнья сугышы елларында меңләгән татар Кызыл Армия сафларында сугыша. Сугыштан соң, контроль һәм идеологиягә карамастан, театрлар, язучылар һәм композиторлар эшләрен дәвам итә, телне һәм гореф-гадәтләрне саклап кала.

Буйсындырылган, юкка чыгу чигендә торган халыктан татарлар үз мәдәниятен һәм телен саклап кала алган, Рәсәй күләмендә икенче урындагы зур милләткә әверелә. Казаннан тыш, Мәскәү дә татар тормышы үзәкләренең берсенә әйләнә, анда зур татар җәмгыятьләре барлыкка килә. Татарстанда Болгар һәм Иске Казан шәһәрләренең борынгы исемнәре кире кайтарыла, Сөембикә ханбикәгә, шагыйрь Тукайга һәм башка тарихи каһарманнарга һәйкәлләр куела. Хәтта «Казанны яулап алу» яки «Казанның җимерелүе» сүзтезмәләре арасындагы бәхәс тә империячел күзлектән милли хәтер күзлегенә күчүне чагылдыра.

Татар тарихы – яңару сәләте һәм миллилекне сакларга омтылыш кыйссасы. Дәүләтен югалткач, татар чит хакимият астында телен, динен һәм мәдәниятен саклап калып, «дәүләтсез милләт»кә әверелә. Бүгенге глобаль үзгәрешләр чорында да татар көнчыгыш белән көнбатыш арасындагы юл чатында тора, үз асылын саклап калырга һәм үз тарихын үзе язарга тырыша.
Гасырлар буе чит хакимият астында яшәп тә, бу милләт исән калу гына түгел, дөнья мәдәнияте хәзинәсен баета алган һәм тамырларының кайда икәнен хәтердә тотып, үз тарихын язуын хәзер дә дәвам итә.

Бу – «Барысы да монда башланды: Империя тарихына эсселәр» подкасты – мәктәп дәреслекләрендә табылмый торган хикәяләр.

 Русча варианты

Новый теракт, новые лишения для Татарстана?

Вечером в пятницу, 22 марта, несколько людей в камуфляжной форме открыли в концертном зале стрельбу из автоматов, затем произошел взрыв и начался сильный пожар. Власти признали нападение терактом. Свыше 133 человек погибли, больше 152 пострадали. Случившееся совпало с 32 годовщиной референдума о статусе Татарстана, который прошел 21 марта 1992 года. За последние 25 лет после каждого крупного теракта российские власти предпринимали шаги, которые приводили к усилению централизованного управления Российской Федерацией. Татарстанский политолог Руслан Айсин делится своими мыслями о том, потеряет ли Татарстан какие-то еще достижения упомянутого референдума после трагических событий в подмосковном «Крокус Сити Холл».

В январе 2023 года Татарстан, который с 1990-х годов позиционировал себя как самостоятельное государство, добровольно объединившееся с Россией, перестал таковым быть по Конституции. Республику лишили последних атрибутов самостоятельности. Татарстан, согласно новой редакции Основного закона, больше не имеет ни должности президента, ни суверенитета, носителем которого являлся многонациональный народ.

Накануне в Москве произошел чудовищный теракт в концертном зале «Крокус Сити Холл». Несмотря на то, что в этом обвиняют представителей так называемого международного терроризма, — закручивать гайки предлагают внутри страны. Так, лидер партии «Справедливая Россия» Сергей Миронов не преминул заявить: «Для террористов нужно возвращать смертную казнь. Этим нелюдям нельзя жить на нашей планете».

В своем заявлении политик обвинил Запад.

«Идет война. Против нас идет война коллективного Запада, и прежде всего, руками «укронацистов». Мы должны мобилизоваться. Мы должны понимать, что это действительно война», — отметил он.

После теракта в театре на Дубровке осенью 2002 года власть, воспользовавшись моментом, приняла ограничительные меры в отношении независимых СМИ.

Спустя два года случился теракт в Беслане и Путин невнятно пояснил, что надо отменить прямые выборы глав регионов РФ, чтобы повысить внутреннюю безопасность и способствовать развитию федерализма. Как эти конструкции логически связаны — так никто и не пояснил.

После теракта в школе североосетинского города Беслана в сентябре 2004 года Москва отменила выборы губернаторов субъектов РФ. Эту реформу Путин провел 13 сентября 2004 года. Эта мера должна была каким-то образом повысить внутреннюю безопасность регионов и уровень доверия к власти, а также укрепить госструктуры «в целях последовательного развития федерализма».

В 2012 году по инициативе преемника Путина Дмитрия Медведева прямые выборы губернаторов вернули. Но с 2014 года республики Кавказа добровольно отказались от выборов своих глав. Единственный регион Кавказа, сохранивший эту процедуру, — Чечня. Также Путин часто устраивает «губернаторопады» — массовые отставки глав регионов, после которых он назначает своих людей.

Непосредственно на школы и другие учебные заведения теракт в Беслане повлиял постепенным наращиванием инструментов безопасности в зданиях. Появились рамки, тревожные кнопки, турникеты и пропуски, заборы на замке. Все это никак не мешает организаторам массшутингов. Каждый раз после ЧП власти федерации и регионов говорят о новых мерах безопасности и провалах в действующей системе.

Не исключено, что и сейчас Кремль воспользуется ситуацией и закрутит политические гайки внутри страны, усилит репрессии, примет еще более драконовские законы, а некоторые горячие головы, как Миронов, и вовсе будут предлагать наделить Путина диктаторскими полномочиями, отменить конституцию и ввести военное или чрезвычайное положение.

Борьба с терроризмом в РФ, как правило, оборачивается борьбой против оппозиции, свободы слова, демократических процедур и прав ее народов.

21 марта 1992 года состоялся референдум о статусе Татарстана. Почти две трети из проголосовавших выступили за особый статус республики, за то, что «Татарстан есть суверенное государство, субъект международного права, строящее свои отношения с Российской Федерацией и другими республиками, государствами на основе равноправных договоров».

Москва была против, пугала судом политическую элиту, оказывала информационное давление на население. Казани грозил настоящий штурм из тех, что предпримут российские войска против столицы Чечни города Грозного почти два года спустя — в декабре 1994-го.

Однако вопреки позиции Москвы референдум прошёл. И его результаты проложили путь к принятию Конституции Татарстана в ноябре того же года.

1992 год — пиковый год политического могущества Татарстана. 2024 — что уже очевидно — нижняя точка политического влияния Казани. От зенита до надира цикл в 32 года. Целое поколение прошло через жернова этих бурных лет. В начале 90-х у Татарстана было многое: суверенитет, гражданство, доходы от продажи нефти наполовину, а временами 75%, оставались в республике (сейчас обратная пропорция), международное признание, взрывной интерес к культуре и татарскому языку, надежды, чаяния…

Но приход Путина обручил эти светлые порывы. Не окончательно, конечно. Сам он идейный контрреволюционер. Московский начальник боится народного волеизъявления, самостоятельности граждан. Он имитирует все: выборы, состязательность, свободу. И душит все то, что является реальным.

Надо сравнить прошедшие выборы президента России с тем, что было в том же Татарстане в 1992 году, когда проводился референдум. Тогда, на волне демократических преобразований, романтических устремлений люди верили в то, что могут что-то изменить своим голосом, политической решительностью, словом. Не фальсификациями!

Тогдашние цифры говорят сами за себя. Это потом Казань найдет общие точки соприкосновения с Москвой и научится подтасовывать. Но в 92-ом номенклатура считалась с мнением людей, основывала свою легитимность на их коллективной воле и еще опасались борзеть.

То был настоящий референдум. Честный, соревновательный. Сейчас не так. Путин превратил все в фарс. Поэтому мы не можем считать выборы последних двух десятилетий легитимными. Даже переписанная Конституция Татарстана руками местных депутатов — ничто иное как принуждение. Акт политического давления. Соответственно, эти решения в юридическом смысле сомнительны. Они не могут стоять выше волеизъявления татарстанцев.

Как известно, преступники за счет силового принуждения имеют возможность заставить подписать любой документ взятого в заложники человека: дарственную, отказанную от собственности. Но любой нотариус должен все перепроверить и, в случае подозрительных манипуляций со стороны неожиданно возникшего из небытия претендента на чужое добро, сделку отменить. Так работает нормальная правовая система.

То же самое касательно изменения понятия «суверенитет», которое встречается в ряде статей конституции, в том числе в первой. В базовой части конституции ничего нельзя было корректировать без проведения всенародного референдума. Это фундаментальное юридическое нарушение. И рано или поздно с крушением режима эти незаконные акты будут отменены, а прежний статус конституции — восстановлен. В этом у меня сомнений нет.

Это сейчас Москва может крутить и вертеть законы как ей вздумается, игнорировать право народа на власть. Но в исторической перспективе справедливость восторжествует. Народ — вот он источник власти. И свое слово 32 года назад он сказал.

Референдум продолжает до сих пор оказывать магнетическое воздействие, пусть и ослабшее, на общественное сознание людей. Так как он значимый институт народного участия в жизни страны. Это механизм низовой демократии. Один из самых действенных. Мы из этого тезиса минусуем бутафорские «голосования на пеньках» с нарушением всех писанных и неписанных правил времен позднего Путина.

Но после теракта разговоры о том, что федералы могут развернуть кампанию по ликвидации республик, могут обрести реальные очертания. Ведь нужен новый внутренний враг, источник всех бед: либеральную оппозицию зачистили, независимые СМИ прикрыты, интеллигенция тихо сидит, молодежь напугана. Кто остается? Национальная общественность. Хотя и она разгромлена. В 2018 году уже была проведена «спецоперация» по ликвидации родных языков в системе образования.

Тем же образом могут сказать, что вот республики — это рассадники сепаратизма, национализма, который просто так не выкорчевать, что нужны самые решительные меры. Президент один, язык тоже, ну и регионы, соответственно, должны быть встроены в общую парадигму, а не выделяться. Это же внутрення диверсия!

А заодно под этим «благовидным» соусом борьбы с сепаратизмом и важностью укрепления единоначалия «неделимой» державы — прибрать к рукам экономические ресурсы богатых республик. «Татнефть», к примеру, единственная нефтяная компания, которая не влита в крупные федерально-олигархические группы, а находится пока что в ведении Казани. Нефтянка — лакомый авуар (достояние, имущество, актив — «Idel.Реалии»). Башкортостан на себе это испытал, потеряв «Башнефть» и другие крупные бюджетообразующие предприятия еще в середине 2010-х.

Борьба с терроризмом в РФ, как правило, оборачивается борьбой против оппозиции, свободы слова, демократических процедур и прав народов.

РУСЛАН АЙСИН

источник: Идель-Реалии

Референдум о независимости 1992 года

Стрим Руслана Айсина о годовщине референдума о независимости Татарстана 21 марта 1992 года. Он подтвердил суверенный статус республики. 62% проголосовавших тогда выбрали курс самостоятельного развития.

Как Москва хотела русифицировать татар | Татарларны урыслаштыру сәясәте нинди булган | АЙСИН

Стрим Руслана Айсина.

Региональные ЧВК могут усилить развал РФ

Владимир Путин годами нивелировал различия в России, превращая ее в унитарное государство. На это указывают многочисленные эксперты и активисты. Но после неудавшегося путча Евгения Пригожина Путин решил восстановить свою былую власть через наращивание силовых ресурсов региональных элит. Федеральным силовикам доверия нет, они как-то не утруждали себя защитой гаранта в момент мятежа, считает Руслан Айсин.

На неделе Госдума России дала добро регионам на создание специализированных государственных унитарных предприятий. По сути это ничто иное как частные военные компании. Сотрудники этих служб будут вооружены боевым стрелковым оружием.

В законе пояснено, что «специализированные предприятия» будут содействовать МВД, ФСБ и Минобороны РФ в защите государственной границы, борьбе с незаконными вооруженными формированиями и борьбе с диверсионно-разведывательными формированиями других стран. Решение о создании таких организаций будет принимать президент России, создаваться они могут во время мобилизации, военного положения или в военное время.

Мобилизация (российские власти называют ее «частичной» — «Idel.Реалии») была объявлена осенью еще прошлого года. И сразу в различных регионах страны стали создаваться так называемые добровольческие подразделения из их жителей. Они оснащались, как правило, на средства региональных худосочных бюджетов. Однако речь не шла о территориальной обороне. Их прямиком отправляли воевать в Украину.

Сейчас власти России ставят принципиально другую задачу. Они решили на местах создать еще одну вооруженную службу, коих и так несть числа: МВД, ФСБ, Росгвардия, свои спецсилы имеют ФСИН и территориальные ведомства Министерства обороны России. Понятно, откуда растут ноги у этой инициативы. Путина страшно напугал мятеж его бывшего личного повара и, как считается, конфидента Евгения Пригожина.

Месяц назад он с отрядом в несколько тысяч бойцов ЧВК «Вагнер» едва не дошел до Москвы. При этом путчисты не встретили практически никакого сопротивления. Колонну пытались бить с воздуха, но закончилась эта контрмера неудачно. Вся силовая масса словно бы растворилась пред напором Пригожина и его гвардии.

Различные СМИ намекали на то, что Путин и его окружение в спешке покинули столицу, отправились то ли в Санкт-Петербург, то ли в места понадежнее.

Можно констатировать одно совершенно точно. Путина унизили. Причем публично. Он перестал быть непререкаемым лидером, и предстал бледной тенью самого себя. Никто не вышел его защищать. Моральный и политический урон сравни с поражением в войне. В те два дня ни слова не проронила вся силовая верхушка: Шойгу, Золотов, Герасимов, Бортников, Патрушев.

Это была смута. Она на некоторое время вошла в острую фазу. Сейчас же она на время затихла, но как явление уже неостановимо. У нее своя внутренняя логика.

Гражданская война — это уже осязаемая перспектива. Она имела скрытое состояние изначально. По другому и не могло быть, поражение в войне разбалансирует систему окончательно, добьет ее.

Всеохватный кризис путинской системы процесс необратимый. Система зачистила всех, кто против, нейтрален, самостоятелен и строптив. Война, естественно, оголяет все. И дело здесь не только в том, что война — это пиковое значение кризиса, — но и то, что нынешний формат государственно-политического бытия России себя окончательно исчерпал.

Региональные элиты остались последней слабоскрепленной силой, которая может быть обозначена как политическая институция, сохраняющая остатки былой субъектности. Потому что они имеют общественный мандат через выборы, региональный админресурс, привязку к территории, обрамленной исторической претензией на особость. У них хорошо развит номенклатурный инстинкт самосохранения.

Конечно, речь, в первую очередь, идет о национальных республиках и областях с особым статусом. Сюда можно занести Хабаровский край, Москву, Санкт-Петербург, Калининградскую область, Екатеринбург, Новосибирск, Тюмень. Россия — страна сложная. Чрезмерный унитаризм и сжимание в тиски приводит к деформации всего политического пространства. Это мы сейчас наблюдаем отчетливо.

Путин решил восстановить свою былую власть через наращивание силовых ресурсов региональных элит. Федеральным силовикам доверия нет, они как-то не утруждали себя защитой гаранта в момент мятежа. Многочисленные гражданские чиновники — просто масса, они военный путч остановить не в состоянии. Однако Путин делает ставку на регионалов, судя по всему. Они, конечно, вынуждены играть по правилам и демонстрировать главному феодалу свою верность. Но есть нюансы, что называется.

Отдает ли Путин себе отчет в том, что показушная лояльность не чета лояльности искренней. Чиновники всегда ведут себя одинаково: они сохраняют субординацию по отношению к сильному(!) вышестоящему. Если Путин будет слабеть, а это неизбежно в ближайшее время, то и региональная фронда будет обретать реальные очертания. Так было во время революции 1917-го года, так было на излете советской власти в конце 1980-х.

Но что может сделать Путин? Его якобы всесильность оборачивается зависимостью сильного от слабого. Даже Сталин не смог справиться с тихим саботажем и противодействием коллективной бюрократии. Хотя тогда она была более зависима от него, чем нынешние чиновники от Путина. По сути говоря, вся власть именно в их руках.

Николай I говорил, что страной управляет не он, а столоначальники. Это единственная организованная сила наряду с силовой корпорацией (правда, та разношерстна и вечно враждует между собой), которая в состоянии бросить вызов слабеющей центральной власти.

А маятник от центра качнется на периферию траектории совершенно однозначно, так как идея сверхцентрализации себя дискредитировала и изжила.

Так или иначе Путин вынужден опираться на Рамзана Кадырова, как силового ресурса, Сергея Собянина, как менеджера мегаполиса (столицу злить нельзя, еще Ленин учил, там центр управления), Рустама Минниханова, как политика, который выстраивает отношения с тюркскими и исламскими странами и ряд лично преданных ему губернаторов типа бывшего его охранника губернатора Тульской области Алексея Дюмина.

В этих обстоятельствах региональные элиты будут копить политические силы и энергию для того, чтобы в назначенный час распрямиться и заявить о своих правах. Как никак они руководители территории и их избирал народ! Бизнес разгромлен, политические партии фактически под контролем местных властей, часть силовиков тоже, региональный патриотизм подпирает идеологически при необходимости. Остаются регионалы, которые будут искать соприкосновения для политического союза с недовольными гражданами. Не сегодня. Но завтра — точно.

Дезинтеграция системы будет нарастать как только убежденность в положительном исходе войны начнет спадать, кризис зримо наступать, а пессимизм усиливаться. И окажется, что инициативу у увядающего Кремля подхватят регионы. Они вынуждены будут это делать. Им надо выживать, сохранять социальную структуру, экономику. Центр далеко, его бравые патриотические лозунги быстро обернутся в ненавистные, потому что ими население не накормишь, жизнь не улучшишь, они не формируют образа будущего.

И вот в самый пиковый момент дезинтеграции системы эти региональные силовые дружины, естественно, будут опорой местных элит прежде всего. Они им платят зарплату, зависят от них, а за дряхлеющего Путина рисковать жизнью никто не пойдет. Ни члены «Единой России», ни деятели профсоюзов, ни Общероссийский народный фронт, ни прочие бутафорские организации.

Это мы уже видели 24 июня 2023 года. Путин ведь и думать не думал, что верный ему Пригожин пойдет против него. Тоже самое наверняка он думает и про региональных баронов. Но в такого рода феодальной системе всяк кулик на своем болоте велик и будет думать о своих интересах в первую голову. Ни Хрущева, ни Горбачева их региональные ставленники не спасли. История повторится, здесь лично у меня сомнений нет.

РУСЛАН АЙСИН

источник: Идель-Реалии

Татары. Битва за суверенитет | Азатлык өчен милли көрәш | АЙСИН

О суверенитете татар, их борьбы за свободу, проекте нового Большого Татарстана — Руслан Айсин.

Пирамида управленцев Татарстана

Татарстан демонстрирует ту самую стабильность, о которой так любят рассуждать власти всех уровней. Здесь мало, что меняется. Особенно не сменяются чиновники высшего звена. Они словно застыли во времени. Законсервировались. Все те, кто пришел в высокие кабинеты в конце 1980-х начале 1990-х годов — при деле до сих пор. Шаймиев, Минниханов, Мухаметшин.

О последнем хочется написать отделено. Тем паче, что он подкинул дровишек для розжига повода. В конце прошлой недели, по итогам закрытия парламентского сезона, Фарид Мухаметшин заявил на пресс-конференции, что он уже немолод, надо дать дорогу следующему за ним поколению и больше не планирует баллотироваться в депутаты в 2024 году. При этом бессменный спикер сделал характерную для него поправку: он примет окончательное решение, посоветовавшись с раисом Татарстана Миннихановым и Шаймиевым и с учетом «обстановки в стране». Как говорится, оставил для себя одну дверь чуть приоткрытой.

То есть это не окончательное и однозначное «ухожу», а политический маневр, в коем он большой мастер. А в следующем году ему могут сказать: ну, куда мы без вас, Фарид Хайруллович, ваш опыт и знания так нужны сейчас, когда страна и республика в такой непростой ситуации. И Мухаметшин в который уже раз, не жалея живота своего, встанет у руля ручного Госсовета Татарстана.

Мухаметшин — настоящий старожил российской политики. Ему 76 лет, явные проблемы со здоровьем, с рейтингом (хотя кто там сейчас на это смотрит). Он при президенте Шаймиеве был его политической тенью. Человеком послушным и кротким. Всегда колебался с линией партии. В 1990-е за суверенитет и демократию, при раннем Путине курс стал меняться, он встраивался, при позднем же и того более — записался в его верные оруженосцы, за войну, скрепы, русский мир…

В этом он мало отличается от большей части чиновников этого созыва. Но политический вес придавал ему Татарстан, не он сам его выковывал. Фарид Хайруллович верный исполнитель начальственной воли. Его же никто не считал самостоятельной фигурой. Он всегда был «при» политике. Но не «в ней».

Номинальный капитан, не боровшийся со стихией, а умело поворачивавший штурвал в синхронном порыве розе ветров. Куда дует — туда и он. Совершенно неудивительно. Мухаметшин плоть от плоти советский человек, с принципами чинопочитания и приспособленчества.

Во главе парламента, тогда называвшегося Верховным советом Татарской ССР, он с 1991 года. Вынужден был уйти в 1995 году на должность премьер-министра, где проработал добрых три года и уже в 1998-ом и по настоящий день никому не уступает кресло спикера Госсовета. Между прочим, на премьерском посту его сменил нынешний раис Татарстана Рустам Минниханов.

К настоящему моменту в общей сложности Мухаметшин руководит парламентом 29 лет! Ко времени истечения полномочий нынешнего созыва ГС РТ этот срок зафиксируется на отметке 30 полновесных лет. Вот уж действительно рекордсмен.

Характерная для Татарстана статистика — за эти годы в Татарстане было лишь два президента (Шаймиев, Минниханов). Два спикера парламента (Мухаметшин, Лихачев) и два мэра Казани (Исхаков, Метшин).

Республика любит такие дубли, она чтит дубляжи. Например, вертикаль. Ведь, по правде говоря, татарстанцы живут под давлением двух вертикалей — московской и местной. И там сюзерен, и здесь. Большое в малом, а малое в большом, сказали бы мистики. Но мистики никакой нет.

Мухаметшин неизменный пазл этого властного татарстанского полотна. Уйдет ли он в следующем году, как обещал? Думаю, что покидать нагретое за три десятилетия кресло он не хочет. И все будет зависеть от позиции Минниханова и Шаймиева. Москва, конечно, тоже будет своё обозначать. Но вряд ли ей принципиально, останется он во главе Госсовета или нет. ФХШ устраивает Кремль и это решающее.

Младые и бравурные не нужны. Путинское окружение само сплошь состоит из семидесятилетних старцев. Они в общем хороводе. Ментально близки, выходцы из одной эпохи, повязаны общей политической судьбой. При Шаймиеве в Татарстане любили разгонять такую мудрость: старый конь борозды не портит. Острословы добавляли: но и глубоко не пашет.

Поэтому все должны остаться при своих и на своих (местах). Хотя Мухаметшин давно уже себе забронировал дополнительный аэродром в виде председателя совета Ассамблеи народов Татарстана. У Ассамблеи шикарное здание в центре Казани, пухлый бюджет, статусность. Вспомните про дубляж должностей.

А может, придумают и ему пост как Шаймиеву. Минтимер Шарипович после отставки в 2010 году стал Государственным советником Татарстана, должность стоящая в табели о рангах на втором месте. Со всеми полагающимися привилегиями: дачей, охраной, секретариатом. Почетно и солидно.

И напоследок. В Татарстане шутили, указывая на аббревиатуры фамилий и имени высших руководителей как на пирамиду МММ, — Минтимер (Шаймиев), Мухаметшин, Минниханов. Некоторые приращивают к этой троице фамилию мэра Казани Метшина и получается такая устойчивая политическая квадрига. И, как мы видим, она непоколебима.

РУСЛАН АЙСИН

источник: Идель-Реалии

Измайлов и Исхаков: как татары сами из себя выковали нацию

В новом видеовыпуске научно-просветительского журнала «Туган җир — Родной край» казанские историки Искандер Измайлов и Дамир Исхаков детально рассказывают, как формировалась татарская нация, объясняют, как так получилось, что историческим упоминаниям татар несколько столетий, а татарская нация сформировалась лишь в 18-19 столетиях в Российской империи.

Как Гиркин и Москва хотят навязать татарам православие | АЙСИН

Кремлевские не дремлют. Они, как и во времена Ильминского, во второй половине XIX века, вынашивают планы по насаждению православия среди мусульманских народов. Помимо силовых и административных механизмов они используют и иные методы, называемых сейчас аббревиатурой ИПСО.
Небезызвестный военный преступник Стрелков-Гиркин тоже задействован в этом деле. Недавно вышло интервью некой Динары Бухаровой, главы организации «Православные татары» (не кряшены), её муж офицер ФСБ, с Гиркиным, где они рассуждали, что христианство идейная основа Поволжских народов и многое другое в этом бредовом виде.
Это лишь небольшая часть большого проекта Москвы по насаждению лубянского православия и внесения сумятицы в рядах мусульман и тюрков.